Ολιστική Αντιμετώπιση Ινομυαλγίας και Χρόνιου Πόνου στην πλάτη με Acupressure, Gua Sha, Θεραπευτική Μάλαξη, Αρωματοθεραπεία και φυσικές θεραπευτικές μεθόδους.

Εισαγωγή – Ορισμός

Η ινομυαλγία είναι ένα σύνδρομο που χαρακτηρίζεται από μυοσκελετικό πόνο, ευαισθησία και δυσκαμψία που είναι διάχυτα σε όλο το σώμα. Εμφανίζονται επίσης και άλλα γενικά συμπτώματα όπως χρόνια κόπωση, ευαισθησία στα μαλακά μόρια, διαταραχές του ύπνου και του συναισθήματος (μελαγχολία, κατάθλιψη). Η συχνότητά της κυμαίνεται μεταξύ 2% και 5% του πληθυσμού σε μελέτες από διάφορες χώρες, με αυξητικές τάσεις. Εμφανίζεται συχνότερα στις γυναίκες σε αναλογία 7:1


Χαρακτηριστικό του συνδρόμου είναι ότι απουσιάζει μια συγκεκριμένη και αναγνωρίσιμη παθολογική αιτία για τον χρόνιο πόνο και τα συμπτώματα του πάσχοντα.

Τυπικά αναφέρονται ότι υπάρχουν 18 σημεία του σώματος με διάφορα επίπεδα ευαισθησίας. Λεπτομερέστερες έρευνες έχουν αποκαλύψει πολλά ακόμα σημεία ευαισθησίας. Τα περισσότερα από αυτά βρίσκονται παρασπονδυλικά στους μύες της περιοχής εκεί που παραδοσιακά βρίσκεται ο μεσημβρινός της ουροδόχου κύστης (αναφέρονται μέχρι και 75 σημεία). Λόγω αυτών των σημείων οι περισσότεροι ασθενείς αναφέρουν χρόνιο πόνο και ενοχλήσεις στην πλάτη που τους ταλαιπωρούν ειδικά τις πρωινές ώρες κατά την έγερση από την κατάκλιση. Οι πιο συχνά επώδυνες περιοχές είναι ο αυχένας, η πλάτη, οι ώμοι, τα ισχία, οι γλουτοί, η λαγονοκνημιαία ταινία στην έξω πλευρά του μηρού. Επίσης ο μείζονας τροχαντήρας, τα αντιβράχια και οι αγκώνες, αλλά κάθε περιοχή του σώματος μπορεί να πάσχει.

Ειδικά χαρακτηριστικά της πάθησης

Παρόλο που τα συμπτώματα που σχετίζονται με την ινομυαλγία, διαφέρουν από άτομο σε άτομο, υπάρχει ένα σύμπτωμα στο οποίο όλοι συμφωνούν. Πονάνε παντού, συνήθως σε διαφορετική ένταση από σημείο σε σημείο και από καιρό σε καιρό.

Η ινομυαλγία συνδυάζεται με διάφορα συμπτώματα και καταστάσεις τα οποία καταδεικνύουν ότι μπορεί να υπάρχει μία συστηματική επιβάρυνση στους ασθενείς. Έτσι οι ασθενείς μπορεί να εμφανίζουν παράλληλα:

  • αλλεργίες,

  • ενδοκρινικές ανωμαλίες,

  • ευαισθησία στο κρύο και υγρασία,

  • υπέρταση,

  • υποθυρεοειδισμό,

  • αϋπνία,

  • κατάθλιψη,

  • κόπωση,

  • οστεοαρθρίτιδα,

  • κεφαλαλγίες τάσεως

  • σύνδρομο raynaud,

  • σύνδρομο ευερέθιστου εντέρου,

  • παχυσαρκία,

  • βουλιμία για γλυκά,

  • επώδυνη έμμηνο ρύση,

  • ενδομητρίωση και

  • άλλα γυναικολογικά προβλήματα.

Η εμφάνιση και η ένταση αυτών των σημείων και συμπτωμάτων διαφέρει από άτομο σε άτομο.

Η ολιστική αντιμετώπιση της Ινομυαλγίας και των χρόνιων πόνων στην πλάτη θα αναλυθούν στο σεμινάριο Acupressure, Θεραπευτικής Μάλαξης και Αρωματοθεραπείας στην τέταρτη Αυτόνομη Ενότητα που θα γίνει στις 11-12/05/2019.Για περισσότερες πληροφορίες για το σεμινάριο μπορείτε να πατήσετε ΕΔΩ!

Επιδημιολογία

Η ινομυαλγία είναι χωρίς φυλετική προτίμηση. Απαντάται σε όλες τις φυλές και εθνικές ομάδες. H ηλικία των ασθενών είναι από 20 έως 70 ετών. Γυναίκες ηλικίας 30-50 ετών αποτελούν το 90% των ασθενών.

Αίτια

Η αιτιολογία της ινομυαλγίας είναι άγνωστη. Υπάρχουν διάφορες θεωρίες. Για την εμφάνισή της μπορεί να ευθύνονται περιβαλλοντικοί, γενετικοί ή/και ψυχολογικοί παράγοντες.

Έχει παρατηρηθεί ότι έντονο στρες του οργανισμού όπως μια σοβαρή λοίμωξη, ένας σοβαρός τραυματισμός, μπορεί να συμβάλουν στην εμφάνηση της κατάστασης. Επίσης έντονα ψυχικά προβλήματα, ψυχική η/και σωματική κακοποίηση ή κάποια άλλη σοβαρή νόσος μπορεί να προκαλέσουν τον εκλυτικό παράγοντα. Πιστεύεται ακόμη ότι υπάρχει κληρονομική προδιάθεση. Στους ασθενείς που πάσχουν από Ινομυαλγία ο ρόλος του αυτόνομου νευρικού συστήματος είναι ιδιαίτερα σημαντικός. Μερικές ανθυγιεινές συνήθειες της ζωής (κάπνισμα, παχυσαρκία, καθιστική ζωή) συνδέονται με αυξημένο κίνδυνο ινομυαλγίας.

Σημεία και συμπτώματα Ινομυαλγίας

Το κυριότερο σύμπτωμα είναι ο εκτεταμένος χρόνιος (πάνω από 3 μήνες) πόνος που επηρεάζει και τα δυο ημιμόρια του σώματος (δεξιά και αριστερά), πάνω και κάτω από τη ράχη. Ο πόνος μπορεί να έχει διακυμάνσεις στην έντασή του και να είναι βύθιος ή οξύς ή ακόμα και καυστικός. Είναι σπάνιες οι περίοδοι χωρίς πόνο. Ο πόνος που είναι χρόνιος και διάχυτος, συνοδεύεται από κόπωση, διαταραχές του ύπνου. Πολλές φορές υπάρχει έντονος πόνος σε απάντηση ακόμα και σε ελαφρά πίεση (αλλοδυνία).

Όλα τα συμπτώματα και ο πόνος είναι εντονότερα τις πρωινές ώρες, βελτιώνονται τις μεσημβρινές, για να επιδεινωθούν και πάλι τις απογευματινές προς τις βραδινές ώρες.

Η ινομυαλγία, λόγω όλων αυτών των εκδηλώσεων, και ειδικότερα του χρόνιου πόνου, προκαλεί σημαντική λειτουργική ανικανότητα στον ασθενή, προβλήματα (ή επιδείνωση) στις προσωπικές /συζυγικές /οικογενειακές του σχέσεις, δυσφορία στο άμεσο περιβάλλον του, απουσία από την εργασία του κλπ.

Διαγνωστικές δυσκολίες

Η ινομυαλγία είναι μια πάθηση η οποία δύσκολα γίνεται αντιληπτή από το περιβάλλον του ασθενούς. Οι άνθρωποι του περιβάλλοντος του ασθενούς δύσκολα αντιλαμβάνονται τον πόνο και το αίσθημα κόπωσης που τον βασανίζουν, γιατί απουσιάζουν τα σοβαρά εξωτερικά σημεία της νόσου. Τα άτομα που πάσχουν από ινομυαλγία συνήθως φαίνονται καλά στην όψη, ενώ αισθάνονται πολύ άσχημα.

Το άτομο με ινομυαλγία αντιμετωπίζεται με δυσπιστία και σκεπτικισμό και/ή θεωρείται ως τεμπέλης και υπερβολικός από το περιβάλλον του και ενίοτε από επαγγελματίες της υγείας, γεγονός το οποίο προσθέτει επιπλέον ψυχολογικό και σωματικό πόνο.

Ως εκ τούτου συνήθως ταλαιπωρείται αρκετά χρόνια προτού λάβει τη σωστή διάγνωση.

 

Κλινική εξέταση

Εκτός από τα επώδυνα ευαίσθητα σημεία η κλινική εξέταση αδυνατεί να δείξει κάτι το παθολογικό. Οι εργαστηριακές εξετάσεις είναι κατά βάση φυσιολογικές και στην κλασική ιατρική απουσιάζουν οι ειδικές εξετάσεις για την ινομυαλγία. Η διάγνωση γίνεται από το ιστορικό, τα συμπτώματα και την κλινική εξέταση. Γίνεται κυρίως «εξ αποκλεισμού» κάποιου άλλου νοσήματος που μπορεί να προκαλεί τα συμπτώματα που αναφέρει ο ασθενής.

Η διάγνωση καθυστερεί να γίνει, κατά μέσο όρο γίνεται μετά από πέντε χρόνια από την πρώτη επίσκεψη σε γιατρό, λόγω των μη ειδικών συμπτωμάτων.

 

Θεραπεία της ινομυαλγίας

Το βασικό ζητούμενο είναι να κατανοήσει το άτομο με ινομυαλγία ότι χρειάζεται να αλλάξει και να διαμορφώσει τον τρόπο ζωής του. Πολλοί αρνούνται να κάνουν ριζικές αλλαγές, ωστόσο η αναγνώριση του προβλήματος και η προσπάθεια αλλαγής κάποιων τομέων της ζωής μπορεί να φέρει σημαντική βελτίωση.

Η ινομυαλγία θεωρείται και είναι δυσίατο νόσημα. Η κατάσταση αυτή μπορεί να βελτιωθεί πάρα πολύ με τη βοήθεια του γιατρού και της οικογένειας. Η καλή επαφή με τον ιατρό είναι σημαντική. Ο γιατρός που μπορεί να ακούσει το πρόβλημα και να δουλέψει μαζί με τον ασθενή συμβάλλει ουσιαστικά στη θεραπεία.

Ο γιατρός θα βοηθήσει αρχικά κάνοντας τη διάγνωση της ινομυαλγίας και καθησυχάζοντας τον ασθενή βεβαιώνοντάς τον ότι, παρά τον πόνο που νιώθει, έχει μια πάθηση που είναι χωρίς να προκαλεί μόνιμες αναπηρίες.

Για τη θεραπευτική αντιμετώπιση της νόσου χρειάζεται ομαδική εργασία διαφόρων επαγγελματιών της υγείας.

Ολιστική θεραπευτική για την αντιμετώπιση της Ινομυαλγίας

Τα μη φαρμακευτικά μέσα που μπορούν να χρησιμοποιηθούν είναι:

  • η διατροφή,

  • φυσιοθεραπεία,

  • συνεχής ήπια άσκηση,

  • συμπεριφορική/γνωσιακή θεραπεία,

  • βελονισμός και ωτοβελονισμός,

  • Acupressure,

  • θεραπευτική μάλαξη,

  • Gua Sha,

  • αρωματοθεραπεία,

  • βοτανοθεραπεία,

  • ρεφλεξολογία και γενικά οι

  • ολιστικές θεραπευτικές μέθοδοι.

Οι ολιστικές θεραπευτικές μέθοδοι, τεχνικές χαλάρωσης, διατροφή και η άσκηση παίζουν σημαντικό ρόλο στη θεραπεία.

Η ολιστική αντιμετώπιση της Ινομυαλγίας και των χρόνιων πόνων στην πλάτη θα αναλυθούν στο σεμινάριο Acupressure, Θεραπευτικής Μάλαξης και Αρωματοθεραπείας στην τέταρτη Αυτόνομη Ενότητα που θα γίνει στις 11-12/05/2019.Για περισσότερες πληροφορίες για το σεμινάριο μπορείτε να πατήσετε ΕΔΩ!

Acupressure

Το Acupressure είναι μια μέθοδος θεραπείας, που χρησιμοποιεί την σταδιακή πίεση με τα δάχτυλα σε ειδικά σημεία του σώματος για να διεγείρει τις φυσικές αυτοθεραπευτικές ικανότητες του οργανισμού. Αυτά τα ειδικά σημεία στο σώμα είναι γνωστά και σαν σημεία βελονισμού.

Η μέθοδος του Acupressure βασίζεται πάνω στις ίδιες αρχές και ενδείξεις όπως και η τεχνική του βελονισμού, με μια σημαντική διαφορά.

Το Acupressure και ο βελονισμός χρησιμοποιούν τα ίδια σημεία πίεσης και μεσημβρινούς, αλλά ενώ το Acupressure χρησιμοποιεί απαλή έως μέτρια πίεση των δακτύλων, ο βελονισμός χρησιμοποιεί βελόνες.

Η θεραπεία με Acupressure, όπως και του βελονισμού, είναι αποτελεσματική στην ανακούφιση πολλών παθολογικών καταστάσεων.

Μπορεί να προσφέρει ανακούφιση σε: μυοσκελετικά σύνδρομα, σε οξύ και χρόνιο πόνο, σε καταστάσεις που σχετίζονται με το άγχος και είναι ιδανικό για αυτοθεραπεία και προληπτική φροντίδα υγείας μέσα από την ενίσχυση του ανοσοποιητικού συστήματος.

Τα σημεία που μπορεί να χρησιμοποιηθούν για την αντιμετώπιση της Ινομυαλγίας είναι:

ΚΑ 20

Βρίσκεται στην κορυφή του κρανίου, εκεί που η γραμμή από την κορυφή των αυτιών συναντά την μέση γραμμή του κρανίου.

Χρησιμοποιείται για να ηρεμήσει τον θεραπευόμενο και να αποβάλει το άγχος και τις συγχυτικές σκέψεις.

Ονομάζεται σαν «οι εκατό ενώσεις». Παραδοσιακά χρησιμεύει για την αντιμετώπιση

ζάλης – αδιαθεσίας,

ανησυχία,

φτωχή μνήμη,

πονοκεφάλους κ.α., θεωρείται ότι επιδρά στην εξισορρόπηση του αυτόνομου νευρικού συστήματος.

Η πίεση στο σημείο γίνεται με ειδική τεχνική και είναι πολύ ελαφρά.

 

ΠΕ 4, ΗΠ 3 .

Χρησιμοποιούνται για να ανακουφίσουν από πόνους στο άνω και κάτω άκρο και παραδοσιακά ονομάζονται σαν «οι τέσσερις πύλες».

Το ΠΕ 4 είναι πολύ γνωστό σημείο με παυσίπονες και αντιφλεγμονώδεις ιδιότητες ειδικά για

παθήσεις του άνω άκρου και

για την ανακούφιση από πονοκεφάλους.

 

 

 

Το ΗΠ 3 έχει ηρεμιστικές ιδιότητες, μπορεί

να ηρεμήσει τα έντονα συναισθήματα όπως τον θυμό και βοηθάει

για παθήσεις των κάτω άκρων αλλά και όλου του οργανισμού.

 

Ο συνδυασμός τους είναι ιδιαίτερα εποικοδομητικός σε ασθενείς με ινομυαλγία και χρόνιους πόνους.

Για την αντιμετώπιση της πάθησης χρησιμοποιούνται και πολλά άλλα σημεία Acupressure, τα οποία εξατομικεύονται και αναλύονται ανάλογα με τις ειδικές καταστάσεις που παρουσιάζουν οι ασθενείς.

 

Το σύνολο το σημείων και η χρήση τους γίνεται με ειδική τεχνική που πραγματοποιείται με σταδιακά αυξανόμενη πίεση των σημείων και θα αναλυθεί στο σεμινάριο Acupressure, Θεραπευτικής Μάλαξης και Αρωματοθεραπείας στην τέταρτη Αυτόνομη Ενότητα που θα γίνει στις 11-12/05/2019.Για περισσότερες πληροφορίες για το σεμινάριο μπορείτε να πατήσετε ΕΔΩ!

 

Επιστημονική τεκμηρίωση των αποτελεσμάτων του Acupressure στην αντιμετώπιση της ινομυαλγίας.

Έχουν γίνει πολλές μελέτες πάνω στην χρήση των βελονιστικών σημείων για την αντιμετώπιση της Ινομυαλγίας με θετικά αποτελέσματα.

Μια πολύ σημαντική μελέτη, του 2019 όπου έγινε ανασκόπηση των ως τώρα υπάρχοντών μελετών δημοσιεύτηκε στο περιοδικό “Pain”.

Στα συμπεράσματα αναφέρετε ότι η χρήση των βελονιστικών σημείων συμβάλει σημαντικά στην αντιμετώπιση του πόνου, της δυσκαμψίας και στην βελτίωση της ποιότητας ζωής των ατόμων με ινομυαλγία. Επίσης φάνηκε να είναι αποτελεσματικότερα από την χρήση της συμβατικής φαρμακευτικής αντιμετώπισης.

 

Αρωματοθεραπεία.

Η Αρωματοθεραπεία χρησιμοποιείται ολοένα και περισσότερο για την ανακούφιση των συμπτωμάτων της ινομυαλγίας. Αυτό οφείλεται στο ότι τα αιθέρια έλαια μπορούν να βοηθήσουν αποτελεσματικά

  • Στη βελτίωση της κυκλοφορίας
  • Στην αντιμετώπιση του πόνου
  • Στη βελτίωση της διάθεσης
  • Στη ενίσχυση της ζωτικότητας

Ενδεικτικά μπορεί να χρησιμοποιηθεί το Υλάνγκ-Υλάνγκ στο ΚΑ 20 και

η Λεβάντα στα ΗΠ 3 και ΠΕ 4.

Είναι έλαια που έχουν

ηρεμιστικές,

επουλωτικές,

αντισηπτικές,

αντιφλεγμονώδεις και

καταπραϋντικές ιδιότητες.

 

Περισσότερες λεπτομέρειες και ειδικοί συνδυασμοί ελαίων ανάλογα με τα σημεία θα διδαχθούν στο σεμινάριο στο σεμινάριο Acupressure, Θεραπευτικής Μάλαξης και Αρωματοθεραπείας στην τέταρτη Αυτόνομη Ενότητα που θα γίνει στις 11-12/05/2019 και θα γίνει λεπτομερής πρακτική εφαρμογή τους . Για περισσότερες πληροφορίες για το σεμινάριο μπορείτε να πατήσετε ΕΔΩ!

Σημαντική Δήλωση: η χρήση των αιθερίων ελαίων σε ασθενείς, χρειάζεται να γίνεται από εκπαιδευμένο θεραπευτή και σε συνεννόηση με τον θεράποντα ιατρό.

 

Gua Sha

Είναι μια τεχνική τριβής του δέρματος με ειδικά εργαλεία ώστε να προκληθεί

  • υπεραιμία,
  • λύση των μυϊκών σπασμών,
  • χαλάρωση της έντασης και
  • ψυχική ηρεμία
  • μέσω της διέγερσης του παρασυμπαθητικού νευρικού συστήματος.

Γίνεται με ειδική τεχνική στην πλάτη

στους παρασπονδυλικούς μύες,

στους τραπεζοειδείς και σε άλλα σημεία του σώματος

παραδοσιακά κυρίως κατά μήκος του Μεσημβρινού της ουροδόχου κύστης, ανάλογα με τα συμπτώματα και την κατάσταση του θεραπευόμενου.

 

Οι ειδικές τεχνικές θα αναλυθούν στο σεμινάριο Acupressure, Θεραπευτικής Μάλαξης και Αρωματοθεραπείας στην τέταρτη Αυτόνομη Ενότητα που θα γίνει στις 11-12/05/2019 και θα γίνει λεπτομερής πρακτική εφαρμογή τους . Για περισσότερες πληροφορίες για το σεμινάριο μπορείτε να πατήσετε ΕΔΩ!

 

Συμπερασματικά

Οι ασθενείς χρειάζεται πρωτίστως να αποφασίσουν να αλλάξουν τη ζωή τους αποβάλλοντας όλες τις συνήθειες και καταστάσεις που μπορούν να πυροδοτήσουν ή να επιδεινώσουν την κατάσταση. Αυτό είναι και το πιο δύσκολο βήμα αλλά και η βάση πάνω στην οποία θα εδραιωθεί ο δρόμος προς την ίαση.

Χρειάζεται να ακολουθήσουν στις οδηγίες των ειδικών της ομάδας που τους φροντίζει, να κάνουν τακτική συντήρηση με τις θεραπείες εκείνες που είναι χωρίς να επιβαρύνουν τον οργανισμό τους, να κοιμούνται αρκετά, να κάνουν τη σωματική άσκηση που τους συστήνεται, να ακολουθούν υγιεινή διατροφή, να διατηρούν κανονικό βάρος σώματος και να προσαρμόζουν τον τρόπο ζωής και εργασίας τους.

Πάνω απ όλα να κατανοήσουν ότι αντιμετωπίζουν μια χρόνια κατάσταση και χρειάζεται να αλλάξουν τη ζωή τη συμπεριφορά και τη σκέψη τους ώστε να αποκτήσουν ποιότητα και να ξαναβρούν τη χαρά και το νόημα της ζωής.

Οι ολιστικές μέθοδοι όπως το Acupressure, Gua Sha, θεραπευτική μάλαξη, αρωματοθεραπεία, θεραπευτική διατροφή, μπορεί να βοηθήσουν ιδιαίτερα στους ασθενείς με ινομυαλγία τόσο σε περιόδους αυξημένου πόνου και συμπτωμάτων, όσο και στην συντήρηση για την ανακούφιση από τα συμπτώματά τους και την λειτουργική και ψυχολογική τους αποκατάσταση.

 

Η ολιστική αντιμετώπιση της Ινομυαλγίας και των χρόνιων πόνων στην πλάτη θα αναλυθούν στο σεμινάριο Acupressure, Θεραπευτικής Μάλαξης και Αρωματοθεραπείας στην τέταρτη Αυτόνομη Ενότητα που θα γίνει στις 11-12/05/2019.Για περισσότερες πληροφορίες για το σεμινάριο μπορείτε να πατήσετε ΕΔΩ!

 

Σημαντική Δήλωση:

Επισημαίνουμε ότι για να εφαρμοστεί Acupressure, Θεραπευτική Μάλαξη, Αρωματοθεραπεία σε ασθενείς αλλά και οποιαδήποτε θεραπευτική τεχνική, είναι απαραίτητο να υπάρχει σαφής Ιατρική διάγνωση, εντολή ή σύσταση και γνώση – συγκατάθεση του θεράποντος Ιατρού για την εφαρμογή της συντηρητικής αντιμετώπισης. Αυτό είναι απαραίτητο για να είναι ο θεραπευτής καλυμμένος και σύννομος με την Ελληνική νομοθεσία .

Βιβλιογραφία

  1. Huijuan Cao, Xun Li, Mei Han, and Jianping Liu: Acupoint Stimulation for Fibromyalgia A Systematic Review of Randomized Controlled Trials Evid Based Complement Alternat Med. 2013; 2013: 362831. Published online 2013 Dec 17. doi: 10.1155/2013/362831 PMCID: PMC3877582 PMID: 24454493
  2. Suzuki S, Tobe C.: Effect of Acupressure, Acupuncture and Moxibustion in Women With Pregnancy-Related Anxiety and Previous Depression: A Preliminary Study. Journal of Clinical Medicine Research. 2017;9(6):525-527.
  3. Kaviani M, Ashoori M, Azima S, Rajaei Fard A, Hadian Fard M.: Comparing the Effect of Two Methods of Acupressure and Ice Massage on the Pain, Anxiety Levels and Labor Length in the Point LI-4. JSSU. 2012; 20 (2) :220-28.
  4. Xin-chang Zhang, Hao Chen, Wen-tao Xu, Yang-yang Song, Ya-hui Gu, and Guang-xia Ni: Acupuncture therapy for fibromyalgia a systematic review and meta analysis of randomized controlled trials J Pain Res. 2019; 12: 527–542. Published online 2019 Jan 30. doi: 10.2147/JPR.S186227 PMCID: PMC6365227 PMID: 30787631
  5. Wolfe F, Clauw DJ, Fitzcharles MA, et al. 2016 Revisions to the 2010/2011 fibromyalgia diagnostic criteria. Semin Arthritis Rheum. 2016;46(3):319–329. [PubMed] [Google Scholar]
  6. Queiroz LP. Worldwide epidemiology of fibromyalgia. Curr Pain Headache Rep. 2013;17(8):356. [PubMed] [Google Scholar]
  7. Οι εικόνες προέρχονται από τα https://pixabay.com/, https://www.pexels.com/ με δωρεάν άδεια CC0 Public Domain και από την προσωπική συλλογή του Ιατρού Γκατζούνη Θεόδωρου.

  8. Ablin J, Fitzcharles MA, Buskila D, Shir Y, Sommer C, Häuser W. Treatment of fibromyalgia syndrome: recommendations of recent evidence-based interdisciplinary guidelines with special emphasis on complementary and alternative therapies. Evid Based Complement Alternat Med. 2013;2013(3):1–7. [PMC free article] [PubMed] [Google Scholar]
  9. Deluze C, Bosia L, Zirbs A, Chantraine A, Vischer TL. Electroacupuncture in fibromyalgia: results of a controlled trial. BMJ. 1992;305(6864):1249–1252. [PMC free article] [PubMed] [Google Scholar]
  10. Yang B, Yi G, Hong W, et al. Efficacy of acupuncture on fibromyalgia syndrome: a meta-analysis. J Tradit Chin Med. 2014;34(4):381–391. [PubMed] [Google Scholar]
  11. Cao H, Li X, Han M, Liu J. Acupoint stimulation for fibromyalgia: a systematic review of randomized controlled trials. Evid Based Complement Alternat Med. 2013;2013:362831. [PMC free article] [PubMed] [Google Scholar]
  12. Vas J, Santos-Rey K, Navarro-Pablo R, et al. Acupuncture for fibromyalgia in primary care: a randomised controlled trial. Acupunct Med. 2016;34(4):257–266. [PubMed] [Google Scholar]
  13. Ugˇurlu FG, Sezer N, Aktekin L, Fidan F, Tok F, Akkus¸ S. The effects of acupuncture versus sham acupuncture in the treatment of fibromyalgia: a randomized controlled clinical trial. Acta Reumatol Port. 2017;42(1):32–37. [PubMed] [Google Scholar]
  14. Karatay S, Okur SC, Uzkeser H, Yildirim K, Akcay F. Effects of acupuncture treatment on fibromyalgia symptoms, serotonin, and substance P levels: a randomized sham and placebo-controlled clinical trial. Pain Med. 2018;19(3):615–628. [PubMed] [Google Scholar]]